W polskim systemie prawnym dziedziczenie testamentowe ma pierwszeństwo przed dziedziczeniem ustawowym. Spadkodawca za pomocą testamentu może zarówno ustanowić swoich spadkobierców, jak i przekazać pojedyncze składniki majątku czy nałożyć konkretne obowiązki na wskazane osoby. Podjęcie powyższych czynności jest możliwe dzięki rozrządzeniom opisanym w Kodeksie cywilnym.
Aby rozrządzenie na wypadek śmierci było ważne i skuteczne, musi oczywiście być zawarte w testamencie sporządzonym zgodnie z obowiązującymi przepisami. Obecnie istnieje kilka rodzajów rozrządzeń testamentowych. W poniższym artykule skupimy się na: ustanowieniu spadkobiercy, zapisie zwykłym, zapisie windykacyjnym oraz poleceniu.
- Ustanowienie spadkobiercy
Najpopularniejszym i najszerszym rozrządzeniem na wypadek śmierci jest ustanowienie spadkobiercy. Spadkobierca dziedzicząc spadek wchodzi w ogół praw i obowiązków spadkodawcy, co oznacza, że staje się on sukcesorem uniwersalnym.
Dzięki temu rozrządzeniu ustanowić można dowolną liczbę spadkobierców i dowolnie określić wielkość ich udziałów w spadku. Jeżeli testator nie wskaże jaki udział przypada danemu spadkobiercy, wówczas przyjmuje się, iż dziedziczą oni w częściach równych. Na przykład, ojciec ustanowił w testamencie jako spadkobierców dwóch swoich synów, przy czym udział jednego z nich określił na ¾ spadku, drugiego zaś na ¼ . Gdyby nie określił udziałów, wówczas każdy z nich odziedziczyłby po połowie spadku.
Należy pamiętać, że w testamencie jako spadkobiercę można ustanowić nie tylko członka rodziny, ale także obcą osobę.Testament rozszerza więc potencjalny krąg spadkobierców o osoby, które nie miałby możliwości dziedziczenia z ustawy.
- Zapis zwykły
Zapis zwykły, w odróżnieniu od ustanowienia spadkobiercy, pozwala rozrządzić pojedynczym składnikiem majątku określonym co do gatunku (np. suma 20 000 złotych) lub co do tożsamości (np. dom rodzinny spadkodawcy). Jeżeli jednak rzecz oznaczona co do tożsamości nie znajdowała się w majątku spadkodawcy w chwili otwarcia spadku albo spadkodawca miał obowiązek jej zbycia, wówczas co do zasady zapis taki jest bezskuteczny. Chwilą otwarcia spadku jej zazwyczaj moment śmierci spadkodawcy. Zapisobierca zwykły, w przeciwieństwie do spadkobiercy i zapisobiercy windykacyjnego nie staje się właścicielem zapisanej w testamencie rzeczy w chwili otwarcia spadku, a posiada jedynie prawo, aby domagać się od osoby obciążonej zapisem (najczęściej spadkobiercy) do przeniesienia własności zapisanej rzeczy. Przeniesienie własności następuje w drodze umowy zawartej pomiędzy zapisobiercą a osobą obciążoną zapisem. Należy jednak pamiętać, aby stosunkowo szybko żądać zawarcia umowy, ponieważ roszczenie o przeniesienie własności przedawnia się z upływem 5 lat od dnia wymagalności zapisu,czyli – zgodnie z obecną linią orzeczniczą – od chwili ogłoszenia testamentu.
- Zapis windykacyjny
Ten rodzaj rozrządzenia został wprowadzony do obowiązującego Kodeksu cywilnego dopiero w 2015 roku. Jak wspomniano wyżej, odróżnieniu od zapisobiercy zwykłego, zapisobierca windykacyjny staje się właścicielem zapisanej rzeczy już w momencie otwarcia spadku, co oznacza, że nie musi domagać się przeniesienia jej własności. Przedmiotem zapisu windykacyjnego nie mogą być jednak rzeczy oznaczone co do gatunku. Warto też zaznaczyć, żeustanowienie zapisu windykacyjnego możliwe jest tylko w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego.
- Polecenie
Spadkodawca może w testamencie nałożyć również na spadkobiercę lub na zapisobiercę obowiązek polegający na działaniu lub zaniechaniu. Istotne jest jednak to, że polecenie nie jest zobowiązaniem w rozumieniu Kodeksu cywilnego, a co za tym idzie nikt nie jest wierzycielem tego obowiązku. Najlepiej zilustrować to na przykładzie. Dziadek polecił w testamencie swojemu wnukowi, aby ten codziennie przez pierwszy rok po jego śmierci robił zakupy swojej ciotce, która z racji ograniczeń fizycznych nie jest w stanie robić tego sama. Pomimo obowiązku działania na rzecz ciotki, nie jest ona wierzycielem i nie może domagać się wypełnienia polecenia. Wypełnienia polecenia mogą domagać się jedynie spadkobiercy, niezależnie od tego kto skorzysta z jego spełniania. Wobec tego nie domagają się oni wypełnienia polecenia jako wierzyciele, a jako spadkobiercy, którzy dbają o możliwie najpełniejsze wykonanie woli spadkodawcy.
Należy pamiętać, że spadkodawca nie musi rozrządzić całym swoim majątkiem w testamencie. Może bowiem dojść do dziedziczenia z testamentu i ustawy jednocześnie. Taka sytuacja ma miejsce m.in. gdy w testamencie powołano spadkobierców tylko do części spadku lub zapisano konkretną rzecz bez rozstrzygania o tym kto jest spadkobiercą. Testament daje nam więc stosunkowo szerokie możliwości do dysponowania swoim majątkiem na wypadek śmieci, trzeba jednak pamiętać, że aby rozrządzenia te były skuteczne muszą spełniać wymogi zawarte w Kodeksie cywilnym.