Darowizna jest jednostronną czynnością prawną, bardzo często wykorzystywaną, szczególnie w stosunkach rodzinnych lub koleżeńskich. Zdarzają się jednak sytuacje, gdy z różnych przyczyn, darczyńca chce odwołać swoją darowiznę. W polskim prawie istnieje taka możliwość, jednak skorzystać z niej można tylko w określonych okolicznościach.
Darowizna jest umową prawa cywilnego, która umożliwia darczyńcy zobowiązanie się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swojego majątku. Dzięki umowie darowizny można m.in. nieodpłatnie przenieść własność rzeczy należącej do darczyńcy. Odwołanie darowizny oznacza zaś wypowiedzenie tej umowy przez darczyńcę w celu zwolnienia się ze zobowiązania lub odzyskania prawa własności nad darowaną rzeczą.
Okoliczności umożliwiające odwołanie darowizny
Pierwszą okolicznością umożliwiającą odwołanie darowizny jest zmiana stanu majątkowego darczyńcy. Oznacza to, że w sytuacji, gdy po zawarciu umowy darowizny, darczyńca nie jest w stanie zaspokoić swoich potrzeb życiowych i spełnić spoczywających na nim obowiązków alimentacyjnych, może on odwołać darowiznę. Należy jednak podkreślić, że odwołanie darowizny w powyższych okolicznościach może nastąpić jedynie, gdy darowizna nie została jeszcze wykonana.
Co więc w sytuacji gdy darowizna została już wykonana? Aby odpowiedzieć na to pytanie należy sięgnąć do art. 898 § 1 Kodeksu cywilnego. Przepis ten daje bowiem możliwość odwołania darowizny zarówno niewykonanej jak i wykonanej. Warunkiem jest jednak dopuszczenie się rażącej niewdzięczności przez obdarowanego. Sformułowanie „rażąca niewdzięczność” jest terminem ocennym i ciężko jednoznacznie wskazać zachowania spełniające tę definicję. Każda taka sytuacja rozpatrywana jest indywidualnie. Co bardzo istotne, niewdzięczność musi być skierowana wobec darczyńcy. Okolicznością pozwalającą na odwołanie darowizny na podstawie tego przepisu nie będzie sytuacja, w której obdarowany wykazuje się rażącym niedbalstwem w stosunku do przedmiotu darowizny – nie można odwołać darowizny samochodu tylko dlatego, że obdarowany po jej wykonaniu zniszczył lub zezłomował ten samochód, ale można ją odwołać, jeśli obdarowany z jakiegoś powodu pobił darczyńcę.
Kiedy nie można odwołać darowizny?
Warto podkreślić, że jeśli darczyńca przebaczy obdarowanemu, który dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności, wówczas odwołanie darowizny z tego powodu nie jest możliwe. Drugą przesłanką uniemożliwiającą odwołanie darowizny jest upływ rocznego terminu od momentu, gdy darczyńca (lub jego spadkobierca, w sytuacji opisanej poniżej) dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego.
W razie śmierci darczyńcy, odwołać darowiznę z powodu rażącej niewdzięczności mogą również jego spadkobiercy. Takie uprawnienie przysługuje im w sytuacji, gdy zmarły darczyńca w chwili śmierci był do tego uprawniony, a także jeżeli to obdarowany zabił lub przyczynił się do śmierci darczyńcy.
Darowizny nie można odwołać w żadnych okolicznościach, jeśli czyni ona zadość zasadom współżycia społecznego. Przykładem takiej darowizny mogą być ubrania podarowane przez rodzica dziecku.
Forma umowy darowizny
Co do zasady oświadczenie darczyńcy w umowie darowizny powinno być w formie aktu notarialnego. Istnieje jednak znaczący wyjątek od tej reguły – gdy forma ta nie jest zachowana, ale przyrzeczone świadczenie zostało spełnione, dochodzi do konwalidacji tej umowy i staje się ona ważna mimo braku oświadczenia w formie aktu notarialnego. Analizując to na przykładzie – jeśli chcemy podarować komuś laptopa i zawieramy przy tym jedynie umowę ustną, to do momentu przekazania laptopa umowa ta jest nieważna. Staje się ona ważna dopiero w momencie przekazania obdarowanemu laptopa na własność.
Należy pamiętać, że powyższy wyjątek nie ma zastosowania, jeżeli odrębne przepisy wymagają zachowania określonej formy, aby własność darowanej rzeczy przeszła na obdarowanego. Na przykład chcąc darować nieruchomość należy zadbać o to, by umowa darowizny została sporządzona w formie aktu notarialnego. Jeżeli taka umowa o darowaniu nieruchomości zostałaby sporządzona w formie ustnej lub zwykłej pisemnej, wówczas jest ona nieważna od momentu jej zawarcia i nie ma możliwości jej konwalidacji poprzez wydanie nieruchomości obdarowanemu.
W kontekście odwołania umowy darowizny istotne jest, że jeśli umowa darowizny jest nieważna, to nie ma możliwości jej odwołania, ponieważ nie ma takiej potrzeby. Umowa nieważna nie wywołuje skutków prawnych, przez co właścicielem rzeczy, będącej przedmiotem darowizny wciąż jest darczyńca.
Odwołanie darowizny zawartej zgodnie z prawem jest więc możliwe, lecz jedynie w ściśle określonych okolicznościach. Warto przed zawarciem takiej umowy poważnie się zastanowić czy na pewno chcemy jej dokonać. Należy podkreślić, że powyższe rozważania dotyczą jedynie możliwości odwołania darowizny, która została zawarta w sposób zgodny z obowiązującymi przepisami prawa. Nie obejmują zaś sytuacji, w których umowa darowizny jest nieważna lub z innych powodów może zostać rozwiązana przez sąd.